kutubhona

Илм сўзининг маъноси луғатларда «киши илм олди, бирон нарсани билди, ишдан хабардор бўлди», деб таърифланади. Сақофатнинг маъноси «маърифатли бўлди, маҳоратли бўлди, сўзда моҳир бўлди, гапни тушунди» дейилган. Лафзлар аслида мана шундай луғавий маъноларда ишлатилади. Лекин у бошқа маънода ишлатилса, истилоҳ қилинган бу лафз луғавий маънога дахлдор бўлиши мумкин. Масалан, наҳв фанидаги «фоилун» лафзи истилоҳ қилинган, унинг луғавий маъноси «ҳукмрон» - соид. Шу сабабли қадимгилар илм сўзини маърифат маъносида ишлатишган ва илм билан маърифатни бир-биридан ажратишмаган. Кейинчалик одамлар ақлий маърифат билан табиатшуносликка оид илмни бутун инсониятга тааллуқли деб ҳисоблай бошлашди. Бошқа нақлий билимларни, яъни кўчма маърифатларни эса нақл қилинган умматга хос деб билишди. Сўнг илмга ҳам, маърифатга ҳам муайян маъно берилди. Улар луғавий маъноларидан бошқа, яъни илм ҳам истилоҳий маънога, сақофат ҳам истилоҳий маънога эга бўлиб қолди. Шу истилоҳга биноан, ҳар иккаласи қуйидаги маънони англатади. Илм тажриба, мулоҳаза ва натижа орқали эришиладиган маърифатдир. Масалан, табиат илми, кимё илми ва бошқа илмлар каби. Сақофат ахборот, истинбот ва маълумот олиш орқали эришиладиган маърифатдир. Тарих, тилшунослик, фиқҳ, фалсафа ҳамда тажриба ўтказилмайдиган бошқа фанлар каби. Ўзи сақофат таркибига кирса-да, лекин илмга тааллуқли, тажриба қилинмайдиган маърифатлар ҳам бор. Математика, геометрия ва саноат каби. Булар, гарчи сақофатга дахлдор бўлса-да, лекин бирор умматга хос бўлмай, умумбашарий илмлар қаторига киритилади. Шунингдек, тижорат ва кемасозлик каби саноат, ҳунарга тааллуқли сақофатлар ҳам илм ҳисобланиб, барчага тааллуқлидир. Чизмачилик, ўймакорлик ва мусиқа каби фанлар эса сақофатдан ҳисобланиб, муайян нуқтаи назарга боғлиқ сақофатдир. Сақофат билан илм ўртасидаги фарқ шуки, илм маълум умматга хос эмас, балки бутун инсониятга дахлдордир. Сақофат эса хос бўлиб, гоҳо ундан келиб чиққан фикрлар умматнинг ўзига хос жиҳатларидан бўлиши мумкин. Адабиёт, қаҳрамонлар тарихи ва уларнинг ҳаёти ҳақидаги маълумотлар, гоҳида эса тижорат, кемасозлик каби умумий бўлиши ҳам мумкин. Шунинг учун илмни ҳар қандай умматдан олинаверади, чунки у оламий бўлиб, маълум умматга хос эмас. Сақофат шундайки, уммат аввало ўз сақофатини ўрганиб англай бошлайди, уни зеҳнига жойлаб бўлгач, бошқа сақофатларни ўрганади.

Мусулмонлар ўзи ўрганган илмлар билан бировдан олган илмларни аввалдан фарқлаганлар. Ибн Халдун «Муқаддима» номли китобида шундай дейди: «Илмлар икки турли бўлади: табиий турига инсон ўз ақли билан йўл топади. Нақлий турини эса инсон уни кашф этган кимсадан ўрганади. Аввалгиси ҳикмат ва фалсафа илмлари, улардан инсон ўз ақли орқали хабардор бўлиши ва уларнинг мавзулари, масалалари, далиллари ва таълимотига ўз идроки орқали йўл топиши мумкин. У фикр эгаси сифатида ўз нуқтаи назарини уларнинг хатосидан тўғрисига қарата олади. Иккинчиси битилган нақлий илмлар. Уларнинг барчасида шаръий битувчи зот ҳақидаги хабарга суянилади